مولانا در مثنوی: دنیا مثل رؤیا/ خوابیم یا بیدار؟

   عصر ایران- در گشت‌و‌گذار هر از گاهی در باغ ادبیات بنا را بر‌ این گذاشته بودیم که در هر بخش نهایتاً به 10 بیت یا چند عبارت از نمونه‌های درخشان نثر پارسی بسنده کنیم تا برای همه قابل استفاده باشد و از این رو در آغاز سراغ مولانا نرفتیم و به دیگران پرداختیم اما دوستانی خُرده گرفتند که چرا ابیاتی از مولانا نمی‌آید. پس این بار نوبتِ مثنوی معنوی است.

     در این 10 بیت، مولانا دنیا را همچون یک رؤیا توصیف می‌کند. برای همه ما با گرفتاری‌ها و اشتغالات روزمره هم پیش‌آمده که گاه از خود بپرسیم آنچه دیدیم یا می‌بینیم آیا خواب است یا واقعیت. و چون زمان، شتابان می‌گذرد، آنچه در لحظاتی پیش رخ داد و شاهد بودیم نیز به خیال و وهم شبیه می‌شود و بعید نیست از دیگری بپرسیم او هم دید آنچه ما دیدیم؟ خوابیم یا بیدار؟ 

      در نگاه مولانا و البته بر پایه سخنی از پیامبر، دنیا «حلمِ نائم» است. حلم یعنی رؤیا و نائم هم یعنی "به خواب رفته". رؤیایی که در خواب می‌بینیم و برای توضیح آن به ماجرای «تهدید فرعون به بریدن دست و پا و دار زدن» ساحرانی که با او همکاری نکردند اشاره می‌کند در حالی که آنان چون دنیا را مانند رؤیا می‌دیدند از بریدن دست و پا (‌به جرم گرویدن به موسی) باک نداشتند: 

      1. ساحران را نِه که فرعونِ لعین ..........کرد، تهدیدِ سیاست بر زمین
 
      2. که بِبُرّم دست و پاتان از خلاف .......... پس در‌آویزم، ندارم‌تان، معاف
 
      3. او همی‌پنداشت کایشان در همان ............... وهم و تخویف‌اند و وسواس و گمان
 
      4. که بودشان لرزه و تخویف و ترس ................ از توهم‌ها و تهدیداتِ نفس
 
      5. او نمی‌داست کایشان رَسته‌اند ............. بر دریچه‌ی نور دل بنشسته‌اند  
 
      6. این جهان خواب است اندر ظن، مَایست ................. گر رود درخواب دستی، باک نیست 

      7. گر به خواب اندر سرت ببرید گاز............................ هم سرت برجاست و هم عمرت دراز

      8. گر ببینی خواب در خود او دو نیم.................... تن‌درستی چون بخیزی، نی سقیم

      9. این جهان را که به صورت، قائم است.............. گفت پیغمبر که حلمِ نائم است

      10. روز در خوابی مگو کاین خواب نیست.............. سایه فرع است، اصل، جز مهتاب نیست

   همان‌گونه که «حلم نائم» یا «رؤیای به خواب رفته» برگرفته از حدیثی از پیامبر است، تهدید فرعون به بریدن دست و پا هم برگرفته هم ملهم از آیات 124 سورۀ اعراف، 49 سورۀ شعرا و 71 سورۀ طه است.

    مولانا برای ابیات بالا و نترسیدن ساحران از تهدید فرعون این عنوان و به تعبیر امروز «میان تیتر» را آورده است: «سبب جرأت ساحران فرعون بر قطع دست و پا». شرح مختصری هم دربارۀ هر بیت:

1. مگر فرعونِ لعین نبود که ساحران را به قتل و آزار تهدید می‌کرد؟
2. دست‌و‌پای شما را خلاف هم خواهم برید، به دار می‌کشم‌تان و سرتان معاف نخواهد بود. (‌بهرۀ شاعر از آیۀ 71 سورۀ طه)
3. فرعون گمان می‌کرد جادوگران همچنان در ورطۀ اوهام و خیالات و گمان‌های بی‌اساس‌اند.
4. (‌خیال می‌کرد)  به لرزه و بیم و هراس دچار می‌شوند و از تهدیداتی که متوجه آنها شده
5. نمی‌دانست که از ورطۀ وهم و خیال رهیده‌اند و کنار پنجره‌هایی از نور قرار گرفته‌اند.
6. این دنیا مثل خواب و رؤیاست. دچار گمان نشو (اندر ظن مَایست).در رؤیا اگر دستی قطع شود باکی نیست ( چون در عالم واقع رخ نداده)
7. اگر در خواب و عالم رؤیا ببینی سرت را بریده‌اند در عالم واقع نه تنها سر تو در جای خود است بلکه تعبیر آن این است که عمری دراز خواهی داشت (گاز: وسیله بریدن مثل قیچی).
8. اگر در رؤیا ببینی که بدنت دو نصف شده از خواب که برخیزی می‌بینی سالمی نه بیمار (‌سقیم یعنی بیمار).
9. این دنیا که بر پایۀ ظواهر است به گفتۀ پیامبر رؤیای کسی است که به خواب رفته است.
10. ما نه تنها شب که در روز هم نه بیدار که خواب‌ایم و اینها همه فرع است و اصل نیست...

بیشتر بخوانید:

نگاهی به نیمچه‌سخنرانی‌های مولانا

جامی؛ بوی سیب و مرگ یوسف

واژه‌های فارسی در پاکستان: واپس، واپس، بس!

شاهنامۀ فردوسی/ شب و روز؛ اسبان دونده‌ای که به هم نمی‌رسند

این رازِ مهیب ژرف را کس نگشود/ مرگ در نگاه اسلامی نُدوشن

منشور خِرد از زبان ناصر خسرو

سنایی غزنوی: بدی را با بدی پاسخ مده!/ خطا کرد عطا کن

جامی: خِرَد به جای تضرّع برای خلاصی/ انتخاب بین دو راه!

«مرد خردمند خویشتن‌دار» از نگاه بیهقی

سعدی: چو یک بار گفتی مگو بازپس/ تکرار، شیرینی سخن را می‌گیرد!

شاهنامۀ فردوسی: پاسخ زال به چیستان موبدان

نظامی گنجوی/ عشقی شیرین‌تر از جان شیرین

تماشاخانه

تبحر شگفت انگیز روباه قرمز در طبیعتی سخت / جدال بر سر یک ماهی (فیلم)

بحران آب در شمال شرقی سوریه: اتهامات سنگین علیه ترکیه / بی‌برقی و بی‌آبی برای یک میلیون سوری (فیلم)

فیلم های دیگر